In de WK-match Anand – Carlsen hebben psychologische aspecten een rol gespeeld. Titelverdediger Viswanathan Anand leek bang te zijn om in de eerste partijen te veel druk uit te oefenen. Uitdager Magnus Carlsen was nerveus tijdens de eerste drie partijen. Het lukte hem om zijn zenuwen te bedwingen en Anand het soort partijen te laten spelen dat hem ligt: lange partijen waarin veel praktische beslissingen genomen moeten worden. Beide spelers maakten fouten als gevolg van informatie-overbelasting, zelf opgelegde druk, wensdenken en een tekort aan zelfmanagement.
De rol van psychologie in het schaken
Schaakprestaties worden bepaald door schaaktechnische kwaliteiten, fysieke conditie, psychologische aspecten en toeval. Psychologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het brein en het menselijk gedrag. Kennis daarvan biedt veel praktische toepassingsmogelijkheden.
Schaken is een complex denkspel en het denken van een schaker is een complex proces. Het gebeurt bewust en onbewust en op een gecontroleerde en ongecontroleerde, gestructureerde of minder gestructureerde manier.
Functies van het schaakdenken zijn het herkennen van patronen en de relaties tussen patronen, geheugen, redeneren, heuristieken (vuistregels) toepassen, zoekstrategieën, rekenen, besluiten nemen en intuïtie (onbewuste kennis en redeneren).
De kwaliteiten van het brein worden beïnvloed door talent (nature) en ontwikkeling (nurture).
Het menselijk denken kent veel biases (afwijkingen) en illusies en wordt beïnvloed door emoties. Het goede nieuws is dat je je daar tot op zekere hoogte bewust van kan worden en denkfouten kan beheersen door denk- en gedrag routines te ontwikkelen.
Zelfmanagement speelt een belangrijke rol, het betreft controle uitoefenen over jezelf en de situatie waarin je verkeert. Aspecten van zelfmanagement zijn zelfvertrouwen, zelfspraak, motivatie, concentratie, besluitvaardigheid, stressregulatie en doorzettingsvermogen.
De kwaliteit van schaakdenken wordt beïnvloed door de fysieke conditie van een schaker: een schaker die moe is kan zich minder goed concentreren en hij kan minder kennis herinneren. De fysieke conditie wordt beïnvloed door fysieke sport, slaap, voeding en energiemanagement.
Een sleutelvraag is hoe een schaker constructief omgaat met tegenslagen. Om succesvol te kunnen zijn moet een schaker zichzelf realistisch onder ogen zien en zich volledig op zijn partij focussen. Wie zichzelf wil ontwikkelen doet er goed aan te denken over zijn eigen denken (metacognitie).
Voor de match
De rating van wereldkampioen Viswanathan Anand is 2775, hij heeft veel matchervaring, een plusscore tegen Carlsen en hij is 43 jaar oud. Hij heeft drie WK-matches gewonnen. Hij is een onafhankelijk denker en hij is sociaal vaardig. In India heeft hij het schaken erg populair gemaakt, hij heeft een heldenstatus. De match wordt gespeeld in zijn thuisstad Chennai wat een tweesnijdend effect op hem zou kunnen hebben: druk voelen vanwege verwachtingen van fans en het prettig vinden om een thuiswedstrijd onder bekende omstandigheden te spelen.
Anand heeft oog voor wat de psychologische wetenschap heeft te bieden. In zijn lezing ‘Building a Beautiful Mind’ (lezing NIIT University 2011, YouTube video) spreekt hij onder andere over de stimulerende invloed van een artistieke omgeving, de rol van de linker en rechter hersenhelften van het brein, het zelf ontwikkelende brein, serendipiteit (openstaan voor onverwachte ervaringen), de rol van het onbewuste en bisociatie (links tussen domeinen creëren), de invloed van emoties, het geheugen stimuleren, het belang van zelfcontrole, wedstrijdomstandigheden simuleren in trainingen en het nemen van risico’s. Al met al bepleit hij een open mind.
De rating van uitdager Magnus Carlsen is 2870, hij heeft een minscore tegen Anand, maar hij won de laatste onderlinge partij. Hij is 22 jaar oud. Toen hij heel jong was, was hij al heel ambitieus en vol zelfvertrouwen. Hij heeft een vechtersmentaliteit en kan zich urenlang erg goed concentreren. Carlsen heeft een enorm goed geheugen. Hij is sociaal vaardig. Carlsen beoefent vaak fysieke sporten en zijn fysieke conditie aan het begin van de match is uitmuntend. Dat kan beslissend zijn, zeker in lange uitputtende partijen.
GM Sergey Shipov heeft in het magazine New In Chess de verliespartijen van Carlsen geanalyseerd. Hij denkt dat Carlsen bijna nooit overspeeld wordt, maar dat hij alleen verliest als hij te zelfverzekerd is of erg creatief wil spelen. Carlsen wil altijd winnen. Shipov denkt dat Anand een kans heeft als Carlsen in het heetst van de strijd moe wordt en te ver gaat.
Beide spelers hebben zich maandenlang met hun teams voorbereid, schaaktechnisch en zeker ook mentaal. Grootmeesters in hun teams houden zich bezig met het voorbereiden van openingen en hoe de openingsvoorbereiding van de tegenstander vermeden kan worden.
Een teammanager zorgt voor praktische zaken. Een arts (in het geval van Carlsen een schakende vriend) kan advies geven over energiemanagement en voeding, die voor Carlsen door zijn eigen kok bereid wordt. Het team geeft mentale steun en moet bereid zijn van mening te verschillen met de baas. Carlsen weigerde tijdens de match over zijn team te praten. Later werd duidelijk dat hij via internet contact had met secondant GM Jon Ludvig Hammer, die in Noorwegen verbleef. Over eventuele mentale trainers is niets bekend.
De match
Partij 1 Carlsen – Anand remise
Carlsen speelt wit, solide en voorzichtig. Anand verrast hem door de Grünfeld te spelen. Carlsen speelt niet al te nauwkeurig op zet 9, zeggen experts. Anand kan de partij compliceren, maar doet dat niet. Er volgt een zetherhaling met als gevolg een snelle remise.
Normaal vecht Carlsen zelfs voor kansen om kansen te kunnen krijgen. Tijdens de persconferentie zegt hij dat hij niets wil forceren.
Het is duidelijk dat de spelers elkaar erg respecteren. Dat is heel anders dan in bijvoorbeeld de WK-match tussen Kortchnoi en Karpov, die gekenmerkt werd door veel psychologische oorlogsvoering.
Partij 2 Anand – Carlsen remise
Misschien verwachtte Anand niet dat Carlsen Caro-Kann zou spelen. De vraag is hoe een speler omgaat met onverwachte gebeurtenissen. Carlsen blijkt goed voorbereid. Anand speelt geen 3. e5, wat veel concrete kennis vereist. De partij loopt uit op remise. Beide spelers lijken zich te acclimatiseren en risico’s te mijden.
Partij 3 Carlsen – Anand remise
Anand kiest een asymmetrische structuur. Dat is een teken dat de strijd in een paar zetten kan losbarsten. Commentatoren IM Lawrence Trent en IM Tania Sachdev zeggen op de officiële toernooisite dat Carlsen verrast lijkt in de opening.
Doordat hij ruim tijd neemt en uit zijn gespannen lichaamstaal kan je afleiden dat Carlsen uit de theorie is en moet improviseren. Of misschien probeert hij zijn voorbereiding te herinneren.
Anand weigert zetherhaling en schijnt voor de winst te gaan. Hij wil echter niet te veel risico nemen en ziet af van de mogelijkheid om 29…Lxb2 te spelen. Hij wil geen risico’s nemen die hij niet kan overzien, verklaart hij later op de persconferentie.
Tijdens de persconferentie na de partij geeft Carlsen toe dat hij een slechte stelling had in het middenspel en dat hij stress voelde. Hij relativeert dat echter: ‘Dat is waar schaken over gaat, spanning op het bord en in je hoofd.’
Carlsen is erg duidelijk over de vraag van een journalist of hij spijt heeft van bepaalde zetten: hij heeft geen spijt en als hij dat wel zou hebben, zou dat wijzen op een verkeerde focus.
Mensen presteren slecht op het gebied van informatie verwerken als ze te veel onder druk staan. Spanning kan ontstaan als een taak als belangrijk wordt ervaren en men niet zeker is van een positieve uitkomst. Onder druk staan zou kunnen verklaren waarom Carlsen een paar varianten heeft gemist. Zijn lichaamstaal duidt er op dat hij niet blij is met de partij. Anand lijkt ontspannen te zijn en zichzelf in de hand te hebben.
Partij 4 Anand – Carlsen remise
De speler die het initiatief neemt legt een zware mentale last bij zijn tegenstander. Na drie ronden kan Anand tevreden zijn dat hij de meeste tijd het initiatief had. Carlsen kan tevreden zijn dat hij goed heeft verdedigd.
Openingen spelen een belangrijke rol in topschaak. Anand is beter in dit opzicht, dus Carlsen moet er voor zorgen dat hij de voorbereiding van Anand vermijdt en dat hij middenspelstellingen en eindspelen krijgt die hem liggen.
De spelers spelen de openingszetten snel. Het kan belangrijk zijn om je tegenstander de indruk te geven dat je de partij onder controle hebt. Aan de andere kant, zoals GM Nigel Short aangaf tijdens zijn Tromso-commentaar, moet je je niet te groot voelen om tijd te investeren als je verrast wordt in de opening.
Na 18. Pe2 kan zwart met zijn loper op a2 nemen. De stelling doet denken aan de eerste partij Spassky – Fischer tijdens het WK 1972. Carlsen neemt de pion, hoewel niet iedere implicatie kristalhelder is.
Het is opvallend dat Anand de meeste tijd aan het bord blijft zitten, terwijl Carlsen vaak naar zijn privéruimte gaat. Daar schijnt hij sinaasappelsap te hebben, dat hij sinds zijn jeugd drinkt tijdens partijen. Routines dragen bij aan het welbevinden van spelers. Bij sommige schakers ontaarden routines zelfs tot bijgeloof.
Energiemanagement is belangrijk tijdens een partij. Wat doet Carlsen in zijn privéruimte? Neemt hij wat rust of denkt hij de hele tijd aan de partij? Langdurig doorlopend geconcentreerd denken kan uitputtend zijn.
Carlsen lijkt nerveus te zijn. Hij doet colbertje verschillende keren uit en aan. Zijn gezicht toont meer emoties dan Anand, merkt commentator GM Susan Polgar op. Na de dertigste zet is zijn stelling goed en hij ziet er duidelijk meer ontspannen uit. Anand friemelt in spannende situaties meer met zijn vingers aan zijn gezicht.
Na de eerste tijdcontrole neemt Anand wat rust. Het komt geregeld voor dat spelers op zet 41 blunderen omdat de tijdnoodstress over is en ze onbewust veel minder gevaar voelen.
De vraag blijft hoe Carlsen omgaat met zware druk. Tijdens de kandidaatmatches in Londen verloor hij twee van de laatste drie partijen, waarschijnlijk door druk.
Carlsen blijft complicaties creëren. Dat betekent voor Anand dat hij veel informatie moet verwerken. Hoe meer informatie, hoe meer kans op fouten. Anand lijkt te ontspannen tot dat Carlsen net voor de tweede tijdcontrole weer een gevaarlijke torenzet doet. Carlsen gaat voor iedere kans. ‘Dit gaat over het wereldkampioenschap’, licht hij later toe in de persconferentie.
De persoonlijke verstandhouding tussen de spelers is goed. Tijdens de persconferentie analyseren ze samen enkele stellingen. Anand beantwoordt vragen kort en professioneel. Carlsen let goed op dat hij geen verkeerde dingen zegt. Dat doet hij door niets te zeggen of via een terugkerend ‘Ik weet het niet.’ Zijn gezicht is een open boek wanneer hij een vraag over Kasparov krijgt. Het is duidelijk dat hij geïrriteerd is door de vraag.
Partij 5 Carlsen – Anand 1-0
Carlsen komt met 10. Dd3 met een nieuw idee. Het is ambitieus en ongewoon, zegt Chessbase commentator GM Daniel King. Opnieuw gaat Carlsen vaak naar zijn privéruimte. Carlsen speelt graag zonder dames. Anand staat dameruil toe en geeft hem de gelegenheid voor een eindspel te gaan. Is Anand bang voor een complex middenspelgevecht?
Na 19. c5 krijgt Carlsen een eindspelstelling die hem bevalt. Hij lijkt ontspannen te zijn. Carlsen heeft het initiatief in het toreneindspel. Anand moet veel varianten doorrekenen. Uiteindelijk maakt hij een fout en verliest hij de partij.
Tijdens de persconferentie zegt Anand dat hij uiteraard teleurgesteld is. Carlsen oogt ontspannen maar niet overmoedig.
Partij 6 Anand – Carlsen 0-1
Anand komt met de nieuwe zet 10. Lg5. Carlsen denkt 20 minuten. Hij moet de juiste tegenzet vinden. Dat kost tijd en energie. Voor de verandering blijft Carlsen aan het bord zitten nadat hij zijn zet heeft uitgevoerd. Na enige tijd lijkt Carlsen meer ontspannen. Hij zit met zijn rechterbeen over het linker. Op een ontspannen manier zitten voelt goed en draagt bij aan een goede focus.
Carlsen voelt zich prettig als hij het initiatief krijgt in eindspelen. Dat kan hem in een ‘flow’-toestand brengen, waarin het denken optimaal verloopt.
In waarnemen schuilt een subjectief aspect. Informatie wordt geïnterpreteerd en emoties kunnen de waarneming beïnvloeden. Soms zien spelers bijvoorbeeld niet wat er feitelijk aan de hand is, maar ze zien waar ze bang voor zijn. Ze zien spoken.
GM Daniel King denkt dat het offeren van een tweede (h) pion er op kan duiden dat Anand ongeduldig is en een remise wil forceren.
Carlsen offert drie pionnen en maakt de partij weer dynamisch. Dat levert voor Anand kansen op om fouten te maken bij het verdedigen. Nadat hij uren onder druk heeft gestaan, vindt Anand de juiste verdediging niet en hij verliest.
Tijdens de persconferentie is Carlsen spraakzamer dan gewoonlijk. Maar hij blijft objectief: het was een remise, maar ik zag een valkuil en hij trapte er in.
Anands antwoord op de vraag om dit te verklaren: ‘Ik wist het niet meer.’
Carlsen rook bloed. Hij vertelt dat hij voortborduurde op de winst van de dag tevoren en besloot om Anand onder druk te zetten.
Partij 7 Anand – Carlsen remise
Opnieuw speelt Anand Spaans. Geen 1. d4 om complexe tactische stellingen te creëren. Commentator GM Gupta denkt dat het spelen van solide stellingen Anand helpt om emotioneel over twee verliespartijen heen te komen.
Carlsen speelt snel en vol zelfvertrouwen. Hij bereikt na de opening makkelijk een gelijke stelling en Anand heeft geen enkel voordeel. Dus remise.
Tijdens de persconferentie wordt de spelers gevraagd wat ze op de rustdag hebben gedaan en hoe ze omgaan met stress. Anand zegt dat hij niets speciaals heeft gedaan en Carlsen heeft wat gevoetbald en gebasketbald. Dat ging minder goed, voegt hij er met een grijns aan toe. Beide spelers bevestigen dat psychologische aspecten een rol spelen tijdens de match. Carlsen verwijst naar ronde 5. De uitslag van die partij heeft volgens hem het verloop van de zesde partij beïnvloed.: je doet je best, maar het is niet makkelijk, zeker niet als je verliest.
Gevraagd naar zijn stress in het begin van de match antwoordt Carlsen dat hij waarschijnlijk groeit in de match.
Partij 8 Carlsen – Anand remise
Anand staat twee punten achter en moet terugslaan. Maar wanneer en hoe? Niet vandaag. Hij speelt zwart en denkt waarschijnlijk dat hij er beter aan doet om Carlsen na de volgende rustdag met wit te verrassen in de negende ronde. Ondertussen kan hij herstellen van de mentale klap door twee verliespartijen.
Schaken gaat over wat je zelf kan doen en wat je je tegenstander niet laat doen. Mogelijkheden en beperkingen. Beide spelers doen niet veel en ze staan zeker hun tegenstander niet toe om te winnen.
Carlsen opent voor de eerste keer met 1. e4. De partij volgt bekende paden. Het is saai. Na 33 zetten geven de spelers elkaar met een glimlach een hand. Carlsen zegt tijdens de persconferentie: we speelden een paar zetten, gingen naar de dopingcontrole en nu zijn we hier.
GM Ian Rogers schrijft in The Hindu dat Anand zou kunnen besluiten om een slimme gokker te zijn. Hij maakte twee solide remises in plaats van direct te proberen om revanche te nemen op zijn twee verliespartijen. Daardoor zou hij zelf weer energie kunnen krijgen en Carlsen het idee kunnen geven dat de match feitelijk over zou zijn. Om deze strategie te laten slagen zou Anand in een uitstekende vorm moeten verkeren. Daarnaast zou Carlsen een slechte dag moeten hebben, overmoedig moeten zijn en/of zenuwachtig worden.
Partij 9 Anand – Carlsen 0-1
Het is nu of nooit voor Anand. Hij opent met 1. d4. Beide spelers doen snel hun eerste zetten. De strategie van Anand zal waarschijnlijk bestaan uit een scherp tactisch gevecht. Dit gebeurt ook, waarbij wit aanvalt op de koningsvleugel en zwart op de damevleugel. Carlsen is fysiek erg sterk en hij kan tegenstanders op concentratie in lange partijen overspelen. Carlsen neemt de tijd voor zijn zetten en hij krijgt een half uur minder op de klok in het middenspel. Hij lijkt allerminst zenuwachtig.
Kasparov twittert na zet 18 dat Anand waarschijnlijk beter voor zetten kan kiezen die Carlsen de kans geven fouten te maken in plaats van te kiezen voor geforceerde voortzettingen.
Op zet 23 gebruikt Anand veel tijd en hij krijgt zelfs minder tijd op de klok dan zijn tegenstander. Carlsen blijft het grootste deel van de tijd aan het bord zitten. Hij moet varianten erg nauwkeurig doorrekenen, een enkele misstap zou Anand een winnende aanval opleveren.
Na zo’n 40 minuten nadenken speelt Anand 23. Df4. De volgende zetten worden snel gespeeld. Anand blundert met 28. Pf1 in plaats van 28. Lf1. Misschien heeft hij mogelijkheden gezien voor deze zet (verifiëren) en nadelen overzien (falsificeren). Wishful thinking ofwel wensdenken is een valkuil. Carlsen speelt 28…De1 en opeens is de partij over.
In de persconferentie zegt Anand dat hij een weerlegging zag voor 28. Lf1 en dat hij opgewonden raakte door aanvalskansen via 28. Pf1. Direct na het spelen van het stuk zag hij echter dat het paard de diagonaal naar h4 niet langer blokkeerde. Hij verloor dus kennelijk onder druk zijn zelfcontrole.
Carlsen zegt dat hij een zware scherpe partij had verwacht. Hij wist dat hij veel zou moeten rekenen en dat was dan ook wat hij deed, vertelde hij de journalisten. Niets meer, niets minder.
Gevraagd naar zijn mening over een tweet van GM Nigel Short (‘an era is over’, een tijdperk is voorbij), is Carlsen duidelijk: ‘Laten we correct blijven.’
Partij 10 Carlsen – Anand remise
Carlsen heeft nog slechts één remise nodig om wereldkampioen te worden. Beide spelers doen hun zetten snel. In een Lb5-Siciliaan is Carlsen oerdegelijk, hij ruilt een paar stukken en wit heeft een plusje. Carlsen straalt zelfvertrouwen uit. Anand zoekt naar mogelijkheden om de partij te compliceren. Carlsen toont focus. Anand speelt geconcentreerd, soms lijkt hij twijfels te tonen wat zich uit in subtiele mondbewegingen.
Na zet 28. a5 staat wit beter. Dan speelt Anand 28…Dg5?, wat een pion verliest. Carlsen speelt snel en kiest niet de beste voortzetting. Mogelijk is hij opgewonden, wat een objectieve analyse belemmert. De commentatoren wijzen er op dat het gevaarlijk is om op remise te spelen, omdat dat ten koste kan gaan van je focus en dat daardoor fouten kunnen ontstaan. De partij gaat over in een eindspel waarbij beide spelers een paard en zes pionnen hebben. Objectief staat Carlsen beter. De enige kans die Anand heeft is dat Carlsen een blunder maakt. Daarom koerst hij op een langdurend eindspel. Anand moet de stelling compliceren en risico’s nemen. Uiteindelijk mondt de partij uit in remise.
De laatste persconferentie
Anand zegt dat hij diverse fouten heeft gemaakt. Maar die werden uitgelokt door sterk spel van Carlsen. Je kunt je goed voorbereiden op een match, maar doorslaggevend is de uitvoering. Het verliezen van de vijfde partij was een heftige klap.
Carlsen zegt dat hij de laatste partij solide heeft gespeeld, dat hij iets heeft gemist na de tijdcontrole en dat hij uiteindelijk voor een veilige remise ging.
Carlsen vertelt dat hij in de match is gegroeid. Hij zegt dat zowel Anand als hijzelf in de eerste partijen nerveus en kwetsbaar waren. Na de derde en vierde partij kreeg hij zijn zenuwen onder bedwang, zegt Carlsen. Hij realiseerde zich dat hij zijn eigen spel zou moeten spelen en daar slaagde hij ook in: ‘Ik speel mijn eigen spel en als je druk blijft uitoefenen gaan dingen meestal goed.’
Karel van Delft – december 2013.