Minze bij de Weg
‘Nee Karel, nee Karel niet vandaag
Nee Karel nee, al wil je nog zo graag.
D’r zijn van die dagen dat ik niks kan velen
Ga maar liever schaken met de interlectuelen.’
Deze woorden schreef Annie M.G. Schmidt voor de musical Met man en muis uit 1969. Harry Bannink componeerde de muziek (https://www.youtube.com/watch?v=qhb1VsCYmpY).
Schaken en muziek. Als je zoekt op internet kom je heel uiteenlopende informatie tegen. Bijvoorbeeld een site die muzieknummers vermeldt met een schaakstuk in de titel. Nou ja, schaakstuk. Wat ABBA’s Dancing Queen of Randy Newmans Every Man a King met schaken te maken hebben mag u zelf invullen.
Elders wordt er juist heel gewichtig gedaan over de relatie schaken en muziek. Om een goed musicus te kunnen worden moet je delen in de hersenen aanspreken die ook voor schaken nodig zijn, kom je te lezen. Of: om een muzikale topper te worden moet je hard werken, net als bij het schaken. Je moet alles opzij zetten. Inderdaad, het soort opmerkingen dat je nog wel eens hoort bij de opening van een toernooi: ‘Het leiden van een bedrijf is net zoiets als het spelen van een schaakpartij. Je moet vooruit kijken en beslissingen durven nemen.’
En dan zijn er mensen die erop wijzen dat in sommige beroepen wel erg veel geschaakt wordt. Zo meldde een artikel in Chess World van mei 1958: ‘Bijna iedere vooraanstaande violist in de wereld is schaker geweest, ja zelfs een meerderheid van alle violisten van betekenis’. Louis Persinger schreef in Chess Life van juli 1961: ‘Ik geloof dat musici een heel bijzondere hypnotische fascinatie voor de 32 kleine figuren hebben en altijd de willige slaven zijn geweest van de onuitputtelijke intriges en streken van die kleine boeven’. Persinger voegt daar een lange lijst aan toe van musici die van schaken houden. Een ander laat dan weer weten dat er ook tandartsen zijn die schaken, en ambtenaren of juristen. Of een visboer, zoals ik uit eigen ervaring weet.
Schaken en muziek, wat moet je met dat onderwerp? Moet je het hebben over bekende musici die schaken? Over schakers die musiceren? Moet je denken aan muziekwerken waarin het schaken wordt genoemd. Of heb je het over muziek die over schaken gaat?
Bestaat er eigenlijk wel ‘schaakmuziek’? Dat blijkt mee te vallen. Aanvankelijk had ik gedacht dat een artikel van een pagina of drie, vier voldoende zou zijn. Maar uitgebreid onderzoek heeft me duidelijk gemaakt dat er materiaal is voor meerdere artikelen. En dan laten we het onderwerp schaken en popmuziek nog buiten beschouwing. Daar heb ik geen verstand van, misschien is dat iets voor Dimitri Reinderman? Deze aflevering gaat over schaken in musical, ballet, opera en operette.
Musical en ballet
Het werk dat bij uitstek schaken als onderwerp heeft is natuurlijk de musical Chess. Tim Rice schreef de tekst, Benny Andersson en Björn Ulvaeus van ABBA zorgden voor de muziek. Chess ging in 1984 in première. Het is het verhaal van de liefde van de Russische schaker Anatoly Sergievsky voor de assistente van zijn Amerikaanse tegenstander Freddy Trumper, tegen wie hij een match om de wereldtitel speelt. Het verhaal speelt zich af tijdens de Koude Oorlog en is overduidelijk geïnspireerd door de legendarische tweekamp Fischer-Spassky. De musical heeft wereldwijd succes gehad en is ook in Nederland opgevoerd. Een volledige versie, zij het van niet al te goede geluids- en beeldkwaliteit, vindt u hier: https://www.youtube.com/watch?v=BNvApwL8h18.
Binnen de klassieke muziek zijn diverse werken van enige omvang te vinden die over schaken gaan. Ik begin met balletten. In een ballet kun je uiteraard prima met het uiterlijk van de schaakstukken uit de voeten. Dat bleek al in 1607 toen voor de Franse koning Lodewijk XIV het Ballet des Eschecs werd uitgevoerd, voor zover bekend het eerste ballet met een schaakthema. Van dat ballet is weinig bekend.
Wel goed gedocumenteerd is Checkmate: Ballet in One Scene with a Prologue van de Engelse componist Sir Arthur Bliss. Het duurt ongeveer 53 minuten en telt titels als Dance of the Four Knights, Entry of the Black Queen en The Attack. De première op 15 juni 1937 in het Théatre des Champs Elysées in Parijs was een glorieuze gebeurtenis. Onder de dansers bevonden zich beroemdheden als Frederick Ashton en Margot Fonteyn. De choreografie was van Ninette de Valois, in die dagen een grote naam in de balletwereld. In een artikel een jaar later vertelde Bliss, zelf een groot schaakliefhebber, dat het idee was ontstaan tijdens een diner waar het gesprek op geschikte onderwerpen voor een ballet kwam. Op dat moment kwam er niets van, maar toen het Vic-Wells ballet hem jaren later om muziek vroeg dacht hij alsnog aan het oude idee. Checkmate is in 2005 door Naxos op cd gezet ( https://www.youtube.com/watch?v=pG7ac7tcSss.)
Échec au Roi
Bohuslav Martinu was een uiterst productieve Tsjechische componist. Hij bracht zijn tijd grotendeels buiten zijn geboorteland door. In 1930, toen hij in Parijs woonde, schreef hij de balletmuziek Échec au Roi. Naast schaakstukken spelen ook dominostenen, speelkaarten en backgammon een rol. De titels van de acht delen verwijzen echter bijna alle naar het schaken. Denk aan Pas des cavaliers, Danse des Fous, Danse des Tours en Solo des Reines. De Ouverture espagnole zinspeelt op de Spaanse opening. Het choreografie was van André Coeurov. In de muziek verwerkte Martinu geluiden zoals hij die in het bruisende Parijs van de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw hoorde: jazz, blues en fanfaremuziek (https://www.youtube.com/watch?v=hxsFgfizdfg).
Opera’s
Bij schaken en opera denk je al gauw aan de beroemde partij tussen Paul Morphy aan de ene kant en de hertog Van Brunswijk en graaf Isouard aan de andere. De partij werd in 1858 gespeeld in de loge van de Parijse opera tijdens een uitvoering van Norma. Morphy zat naar verluid met zijn rug naar het toneel en won fraai en snel, misschien wel omdat hij wilde zien wat zich achter hem afspeelde.
Goed, dat is schaken in de opera, nu opera’s met schaken als onderwerp. Ik ken er drie. Verreweg de kortste is een mini-opera van ruim vier minuten: Sketches of chess. De ondertitel luidt Opera for two sopranos and a chessboard. De zangeressen zingen a capella de zetten van de partij Ljubojevic – Kasparov, Brussel 1987. Ljubojevic won. De opera werd geschreven door Murielle Lucie Clément en het Max Euwe Centrum had in 1996 de wereldpremière. Sketches of Chess werd opgevoerd in het toenmalige Nieuwe de la Mar-theater ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het MEC (https://www.freechess.nl/sketchesofchess.htm).
Van recente datum is Mikhail and Mikhail play Chess (Mihails un Mihails spele šahu) van de jonge Letse componist Kristaps Petersons (1982). De première was op 12 maart 2014 in de opera van Riga. Aanvankelijk was het Petersons bedoeling een opera te componeren over de Letse schaakheld Michael Tal, maar geleidelijk verschoof zijn belangstelling naar het schaken zelf. Uiteindelijk kwam de zesde partij uit de tweekamp om de wereldtitel tussen Michael Tal en Michael Botwinnik uit 1960 centraal te staan. Volgens de website van het theater gaat de opera over ‘de ideologische betekenis van het schaken in de Sovjet-Unie en de op intuïtie en improvisatie gebaseerde tactiek van Tal, waarmee hij de rationale en academische Botwinnik wist te verslaan’.
Voor de aardigheid geef ik een overzicht van de rollen: zwarte pion van e7, witte toren van a1, zwarte toren van a8, zwarte dame, zwart paard van g8, witte dame, zwart paard van b8, witte pion van d2. Het werk duurt anderhalf uur (https://www.youtube.com/watch?v=5R8zyUPwCyI).
Wie het heeft over schaken en muziek denkt automatisch aan Philidor: de sterkste schaker van zijn tijd en tegelijkertijd een vooraanstaand Frans barokcomponist. In de vele opera’s die Philidor componeerde komt het schaken niet voor, maar heel verrassend is er wel een opera over Philidor als schaker. De Franse componist Amédéé Dutacq schreef op een libretto van Abraham Dreyfus de eenakter Battez Philidor! Het verhaal speelt zich af in 1777 en gaat over een arme musicus die Philidor op het schaakbord moet verslaan, voordat hij de hand van zijn geliefde kan winnen. Philidor belooft de partij te verliezen, maar wint door onoplettendheid per ongeluk toch. Gelukkig loopt het uiteindelijk toch goed af voor de geliefden. De opera werd voor het eerst uitgevoerd op 13 november 1882 in de Opéra Comique in Parijs.
We sluiten deze aflevering van Schaken en muziek af met de operette Der Seekadett van Richard Genée. Die gaat weliswaar niet over het schaken, maar aan het eind van het tweede bedrijf vormt een levend schaakspel een wezenlijk onderdeel van de handeling. De matcombinatie uit deze partij is zelfs doorgedrongen tot de schaakliteratuur. Het zogeheten Seekadettenmatt gaat zo (of een variant hierop): 1. e4 e5 2. Lc4 d6 3. Pf3 Pc6 4. Pc3 h6 5. d4 Lg4 6. Pxe5 Lxd1 7. Lxf7+ Ke7 8. Pd5 mat. Der Seekadett werd op 24 oktober 1876 voor het eerst opgevoerd in het Theater an der Wien in Wenen. Tijdens het toernooi van Barmen 1905 kwam het in het kader van het nevenprogramma tot een uitvoering.
In de volgende aflevering gaan we verder met marsen en walsen, andere schaakmuziekstukken, beroemde musici die schaakten en beroemde schakers met aanleg voor muziek.
(Met dank aan Paul van der Sterren voor enkele waardevolle aanwijzingen)
In de papieren nieuwsbrieven van december 2016 en juni 2017 zijn de eerste twee artikelen uit een serie over schaken en muziek verschenen. Deze twee artikelen zijn nu op de website van het Max Euwe centrum geplaatst. Aan de artikelen zijn links toegevoegd, zodat de lezer de genoemde muziekstukken kan beluisteren. Althans voor zover de stukken op internet zijn aangetroffen, want we hebben niet alles kunnen vinden. Kent u links naar muziekstukken die het tot nu toe zonder moeten doen, laat het dan aan de redactie weten (euwemec@xs4all.nl). Dan kunnen wij deze aan de artikelen toevoegen.