Stefan Haas:

Das Schachturnier zu Baden-Baden 1870; Der unbekannte Schachmeister Adolf Stern.

Schachzentrale Rattmann. Ludwigshafen, 2006. 182 pagina’s. €19,90.

Er was een mooie tijd waarin schaaktoernooien vooral georganiseerd werden in luxetoeristenoorden waar de Europese jetset zich probeerde te vermaken. Het Duitse Baden-Baden was zo’n oord, waar de Europese rijken gezondheid zochten bij de geneeskrachtige bronnen. Je leest erover in de verhalen van Dostojevski en Toergenjev. In 1870 was dit kuuroord het toneel van een groot schaaktoernooi. Toergenjev, zelf een schaakliefhebber, speelde een rol bij de organisatie van dit toernooi.

Tot de deelnemers behoorden de sterkste spelers van die tijd: natuurlijk Anderssen die de geschiedenis is in gegaan met zijn dubbele torenoffer tegen Kieseritski in wat “de onsterfelijke partij” is gaan heten. En vervolgens de runner-up Steinitz, toen nog niet de ongenaakbare wereldkampioen van een paar jaar later, en spelers als Blackburne, Paulsen,Winawer, die nog steeds worden gememoreerd doordat ze naam hebben gegeven aan door hen bedachte openingssystemen. En ook de nu wel volledig onbekende Adolf Stern, over wie straks meer.

Maar 1870 was ook het jaar van Bismarcks glorie. Het was hem gelukt de vele verdeelde Duitse staatjes op een lijn te krijgen onder het overkoepelende gezag van de Pruisische koning, die zich vervolgens “keizer” liet noemen: keizer Wilhelm I. Deze nieuwe territoriale grootmacht kwam al snel in conflict met dat andere nieuwe keizerrijk in Europa, dat van Napoleon III in Frankrijk. 1870 is het jaar van de grote Frans-Duitse oorlog die zou eindigen met de totale ondergang van Frankrijk, met de verovering van Parijs en in de nasleep daarvan de opstand van de Parijse bevolking tegen de onmachtige regering en vervolgens ook met de bloedige oorlog tegen die “Commune”. Twee littekens in de Franse geschiedenis die in de twee erop volgende Wereldoorlogen niets van hun traumatiserende werking bleken te hebben verloren.

Te midden van die politieke woelingen werd in Baden-Baden begonnen met het grote toernooi. De wereldvreemde schakers trokken zich er niets van aan. Toch zou de oorlog het verloop van het toernooi beïnvloeden. De Duitse deelnemer Adolf Stern werd opgeroepen om dienst te nemen aan het front. Niet alleen moest hij zijn deelname aan het toernooi onderbreken, hij had ook de houding van een gentleman en om die reden wilde hij de uitslag van het toernooi niet beïnvloeden door punten te halen die later een onredelijke rol zouden spelen. Daarom gaf hij op in stellingen die op zijn minst nog wel speelbaar waren. Op de toernooilijst prijkt hij daardoor met vier nullen en een totaalscore van nul punten.

Aan de bovenkant van het deelnemersveld werd natuurlijk wel een serieus toernooi gespeeld. In de dubbelrondige competitie won Anderssen gedecideerd tweemaal van zijn belangrijkste concurrent Steinitz, verloor weliswaar ook tweemaal van Neumann, liet nog punten liggen tegen Winawer en Rosenthal en halfjes tegen Blackburne en De Vere, maar in de eindstand bleef hij Steinitz een halfje voor: 13 tegen 12½.

Voor de bibliotheek van het Max Euwe-Centrum is dit boek een belangrijke aanwinst. Een toernooiverslag van Baden-Baden 1870 ontbrak tot nu toe in onze collectie. De partijen worden geanalyseerd door verschillende tijdgenoten als Zukertort zodat de stand van de theorie van 1870 heel inzichtelijk wordt gemaakt. Incidenteel worden die analyses aangevuld met moderne inzichten. Kortom, een mooi schaakboek, met interessante partijen en een boek waarin het toernooi zijn plaats krijgt in de Europese geschiedenis. Als schaker is Adolf Stern niet meer waard dan een voetnoot in de schaakgeschiedenis, maar het is toch aardig dat hij uit die schaakgeschiedenis naar boven is gehaald. Zijn optreden geeft kleur aan het toernooi en het boek breekt met de traditie dat schaken het enige belangrijke is op deze wereld.

In een tijd waarin het maken van toernooiboeken geen gewoonte meer is, moeten we Stefan Haas extra dankbaar zijn voor zijn voorbeeldige inspanning voor dit klassieke toernooi.